Ο Κλήδονας ως πολιτιστική κληρονομιά – Η αναφορά του Κλήδονα στη θρησκεία και την παράδοση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Ο Κλήδονας είναι λαϊκό έθιμο που επιβιώνει από την αρχαιότητα και τελείται στις 24 Ιουνίου, ενώ από πλευράς της θρησκείας εορτάζεται η γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, την οποία λίγοι την γνωρίζουν , σαν γιορτή των γενεθλίων του Άι Γιάννη . Οι πολλοί την ξέρουν, σαν γιορτή του Αϊ – Γιάννη του Κλήδονα, του Κληδονάρη . Αυτή η γιορτή του Αϊ – Γιάννη, τοποθετημένη μέσα στην καρδιά του καλοκαιριού, στέκεται ορόσημο ανάμεσα στα δύο ηλιοστάσια του χρόνου. Το ηλιοστάσιο του καλοκαιριού που τελειώνει και το ηλιοστάσιο του χειμώνα που αρχίζει.. Ο Δημήτριος Λουκάτος τη χαρακτηρίζει ως μία από τις πιο τελετουργικές εορτές του εορτολογίου μας.
Η λέξη κλήδων ετυμολογείται σύμφωνα με τους Liddel και Scott ως οιωνός και σημείο προαναγγελτικό, ενώ ο Hofmann την ανάγει στη λέξη κλεF-η-δων και κλέω<κλέFω. Γενικά εξηγείται ως μαντική φράση φωνή με μήνυμα μαντικός λόγος και μαντικός ψίθυρος. Το έθιμο του κλήδονα είναι υπόλειμμα της γιορτής των ηλιοστασίων”. Τότε βουβαίνεται κι ο κούκος, λένε. Γι’ αυτό κι η παροιμία: “Βουβάθκι, σαν τον κούκο τ’ Αϊ – Γιαννιού”.Και τη λένε, σε περίπτωση, που πιάνουν κάποιον στα ψέματα και δεν μπορεί να δικαιολογηθεί. Την εποχή αυτή, “αρχίζουν να στρίβουν και τα χορτάρια”, λένε οι γεωργοί, θέλοντας να δείξουν, πως τούτον τον καιρό, αρχίζουν να ξηραίνονται και να ωριμάζουν και τα φαρμακευτικά φυτά, η ρίγανη, το τσάι, η μολόχα, το φλαμούρι, το θυμάρι, το φασκόμηλο και άλλα. Ο κλήδονας δε φανερώνει μόνο τη συναισθηματική ζωή των προγόνων μας, μα και τον πόθο, τη λαχτάρα, την ελπίδα των ανθρώπων, για καλύτερη και πιο ευτυχισμένη ζωή.
Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές
του Αη-Γιάννη αχ! πόσα ξέρεις και μου λες
Αχ! πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες
που ‘χουν πεθάνει…
Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Η λέξη συναντάται στους Ηρόδοτο, Αισχύλο (Προμηθέας Δεσμώτης) και στον Παυσανία. Στην Παλαιά Διαθήκη η λέξη εντοπίζεται σε χωρίο του Δευτερονομίου (Δτ. 18:10-14), όπου έχουμε ρητή απαγόρευση τέλεσης του εθίμου. Με τη σημασία του γνωστοποιώ, φημίζω συναντάται στην Οδύσσεια, στην Ιλιάδα, στη Θεογονία, στην Άλκηστη και αποσπάσματα του Ευριπίδη και στην Αριστοφανική Λυσιστράτη. Η λέξη εντοπίζεται και ως όνομα και επίκληση- κληδόνιος- των Δία και Ερμή, διότι αυτοί έδιναν τις κληδόνες, τους οιωνούς στους ανθρώπους. Απ’ τα πανάρχαια χρόνια κι ως τα σήμερα, η επιθυμία και η περιέργεια των ανθρώπων ήταν να ρίξουν μια ματιά στα μελλούμενα, για να μπορέσουν να ιδούν και να γνωρίσουν τα γραμμένα της μοίρας τους.
Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ -ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Από όλο το χριστιανικό Αγιολόγιο επιλέχθηκε ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος για να συνδεθεί το έθιμο: ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ήταν ένας σημαντικός προφήτης που έλαβε το χάρισμα να δει τον Χριστό, του οποίου ήταν και συγγενικό πρόσωπο. Αν και δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη μορφή και τη σημασία του εθίμου στους βυζαντινούς χρόνους, το έθιμο αυτό υφίστατο και εξελισσόταν. Ο πρώτος που κάνει αναλυτική περιγραφή του εθίμου ήταν ο Θεόδωρος Βαλσαμών. Τον 7ο αι. η εν Τρούλλω Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος με τον 65ο κανόνα της είχε καταδικάσει μεταξύ άλλων εθίμων και τον κλήδονα. Ζητούσε να αντικατασταθεί με τον αγιασμό και ευχές, ενώ προσδιόριζε τις ποινές για όσους συμμετείχαν ή απλώς παρακολουθούσαν τον κλήδονα: αν ο παραβάτης ήταν λαϊκός τότε αφοριζόταν, ενώ αν ήταν κληρικός, καθαιρούνταν. Η πολεμική που ασκήθηκε από την Εκκλησία αποτυπώθηκε σε φράσεις όπως, αυτά τα λεν στον κλήδονα, τέτοια να τα λες στον κλήδονα,τέτοια εγώ τα ακούω στον κλήδονα, δηλαδή απαξιωτικές εκφράσεις για το δρώμενο που καταντά συνώνυμο της ελαφρότητας.
Στην Τουρκοκρατία ξένοι κυρίως περιηγητές μιλούν για τον κλήδονα, οι Van Egmont (1729), Pococke (1740), Pierre August de Guys (1748), Chandler (1764), Choiseul-Gouffier (1782), Saint Sauveur (1789), Beaujour (1797), Wittman (1800). O νεοελληνικός κλήδονας συνδυάζει την κληρομαντεία, δηλαδή μαντεία με το σύστημα του κλήρου με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων και κληδονισμού
Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΔΡΩΜΕΝΩΝ- Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ
Το αμίλητο νερό σχετίζεται με την αλαλία του πάτερα του Ιωάννη Προδρόμου που του προκλήθηκε μέχρι να γεννηθεί το παιδί, γράφοντας το όνομά του σε μια πινακίδα, αφού δεν μπορούσε να το διατυπώσει προφορικά. Θεωρείται μεγάλης μαντικής αξίας επειδή ακριβώς μεταφέρεται με απόλυτη σιωπή δίνοντας του ιερότητα και μυστηριακότητα. Έχοντας πειστεί οι γυναίκες πως μοναδικός σκοπός της ζωής τους ήταν ο γάμος και η αναζήτηση γαμπρού και μάλιστα σε μικρή ηλικία, μεταχειρίζονταν κάθε μέσο για να το επιτύχουν. Μεταξύ των προσπαθειών τους αυτών ήταν και η καταφυγή στη μαγεία και σε μαντικές τέχνες, όπως ο κλήδονας. Γι’ αυτό και περιοριζόταν τα θέματα των μαντικών διστίχων σε θέματα γάμου και ταυτόχρονα περιοριζόταν το ακροατήριο σε άγαμους νέους και κυρίως κορίτσια τα οποία επιθυμούσαν να μάθουν πως θα αποκατασταθούν. Κατεξοχήν γυναικείο έθιμο παρείχε την ευκαιρία στα κορίτσια να βγουν από το σπίτι και να συναναστραφούν με το άλλο φύλο σε ένα πλαίσιο «εθιμικά διασφαλισμένο», να εξασφαλίσουν μια υποτυπώδη δημόσια προβολή μέσα από το χορό και το τραγούδι και ταυτόχρονα γνωριμία με κάποιον μελλοντικό σύντροφο. Πέρα όμως από τη σημασία που είχε το έθιμο για τη γυναίκα ήταν σημαντικό και για την κοινότητα αφού απαντούσε σε καίρια θέματα της προσωπικής, οικογενειακής και κοινωνικής ζωής του κάθε μέλους της.
ΟΙ ΦΩΤΙΕΣ ΤΟΥ ΑΗ ΓΙΑΝΝΗ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ
Ο Κλήδονας στην Άνδρο
Η 24η Ιουνίου η γιορτή του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα συνοδεύεται και στην Άνδρο από το παραδοσιακό έθιμο με το πέρασμα πάνω από τις φωτιές. Την παραμονή της γιορτής του Αϊ Γιάννη, αναβιώνει το γνωστό έθιμο με τις φωτιές στις γειτονιές του χωριού στις Στενιές στην Άνδρο όπου στήνονται φωτιές πάνω από τις οποίες πηδάνε οι κάτοικοι και κυρίως τα παιδιά.Ο Κλήδονας στον Έβρο
Στα χωριά του Βόρειου Έβρου, όπως η Ορεστιάδα και τα Πετρωτά, το έθιμο ξεκινά το απόγευμα της παραμονής. Τα κορίτσια του χωριού συγκεντρώνουν από κάθε σπίτι ένα μικρό αντικείμενο (συνήθως μεταλλικό ή προσωπικό), το λεγόμενο «ριζικάρι», και το ρίχνουν σε ένα πήλινο δοχείο με αμίλητο νερό — δηλαδή νερό που έχει μεταφερθεί με τελετουργική σιωπή. Το δοχείο σκεπάζεται και μένει όλη τη νύχτα κάτω από τα αστέρια για να «φορτιστεί» μαγικά. Το πρωί της 24ης Ιουνίου, τα κορίτσια τραβούν ένα-ένα τα αντικείμενα, και λέγονται δίστιχα ή χρησμοί για το μέλλον, κυρίως ερωτικού περιεχομένου.
Ο Κλήδονας στη Ροδόπη
Στα πομακοχώρια αλλά και στα χωριά κοντά στην Κομοτηνή, το έθιμο έχει και εκεί δυνατή φωτιά και χορευτική διάσταση. Οι νέοι ανάβουν μεγάλες φωτιές στις πλατείες ή στους δρόμους και πηδούν από πάνω τους — πράξη καθαρμού και θάρρους. Παράλληλα, τραγουδιούνται τοπικά τραγούδια με σκωπτικό χαρακτήρα, και η βραδιά μετατρέπεται σε λαϊκό γλέντι με λύρα ή καβάλι. Σε κάποιες περιπτώσεις, γίνεται και συλλογικό ψήσιμο φαγητών γύρω από τη φωτιά. Σήμερα, πολιτιστικοί σύλλογοι στη Θράκη αναβιώνουν τον Κλήδονα σε θερινές εκδηλώσεις, με έμφαση στην παραδοσιακή ενδυμασία, τη μουσική και το χιούμορ των παλιών δίστιχων. Το έθιμο έχει μετατραπεί από προσωπική τελετουργία μύησης σε κοινωνική γιορτή, διατηρώντας όμως ζωντανά τα στοιχεία της λαϊκής μαντείας και της φωτιάς ως εξαγνιστικού μέσου. Ο Κλήδονας στη Θράκη, μέσα από τις διαφορετικές εκφράσεις του, αποδεικνύει πως ένα έθιμο με αρχαίες ρίζες μπορεί να προσαρμόζεται στο χρόνο, διατηρώντας παράλληλα τη μυσταγωγική και κοινωνική του αξία.
Στην Ανατολική Θράκη (Αίνος, Καλλίπολη)
Πριν την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης διατηρούσαν παραλλαγές του Κλήδονα με έντονα μαγικά και αστρολογικά στοιχεία. Το «αμίλητο νερό» μαζευόταν από τρεις διαφορετικές πηγές, και το δοχείο έμενε στο παράθυρο «να το δουν τα αστέρια». Η προφητεία γινόταν συχνά από γριές ή μαμές του χωριού, οι οποίες ερμήνευαν τα όνειρα της νύχτας, συνδέοντας τον Κλήδονα με την ονειρομαντεία.
Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
Φωτιές του αϊ-Γιάννη-Γ. Σεφέρης
Η μοίρα μας, χυμένο μολύβι, δεν μπορεί ν’ αλλάξει δεν μπορεί να γίνει τίποτε.Έχυσαν το μολύβι μέσα στο νερό κάτω από τ’ αστέρια κι ας ανάβουν οι φωτιές.
Αν μείνεις γυμνή μπροστά στον καθρέφτη τα μεσάνυχτα βλέπεις βλέπεις τον άνθρωπο να περνά στο βάθος του καθρέφτητον άνθρωπο μέσα στη μοίρα σου που κυβερνά το κορμί σου,μέσα στη μοναξιά και στη σιωπή τον άνθρωποτης μοναξιάς και της σιωπήςκι ας ανάβουν οι φωτιές.
Την ώρα που τέλειωσε η μέρα και δεν άρχισε η άλλητην ώρα που κόπηκε ο καιρόςεκείνον που από τώρα και πριν από την αρχή κυβερνούσε το κορμί σουπρέπει να τον εύρειςπρέπει να τον ζητήσεις για να τον εύρει τουλάχιστο κάποιος άλλος, όταν θα ’χεις πεθάνει.
Είναι τα παιδιά που ανάβουν τις φωτιές και φωνάζουν μπροστά στις φλόγες μέσα στη ζεστή νύχτα (Μήπως έγινε ποτές φωτιά που να μην την άναψε κάποιο παιδί, ω Ηρόστρατε ) και ρίχνουν αλάτι μέσα στις φλόγες για να πλαταγίζουν Πόσο παράξενα μας κοιτάζουν ξαφνικά τα σπίτια, τα χωνευτήρια των ανθρώπων, σαν τα χαϊδέψει κάποια ανταύγεια).
Μα εσύ που γνώρισες τη χάρη της πέτρας πάνω στο θαλασσόδαρτο βράχο το βράδυ που έπεσε η γαλήνη άκουσες από μακριά την ανθρώπινη φωνή της μοναξιάς και της σιωπής μέσα στο κορμί σου τη νύχτα εκείνη του αϊ-Γιάννη όταν έσβησαν όλες οι φωτιές και μελέτησες τη στάχτη κάτω από τ’ αστέρια.
Λονδίνο, Ιούλιος 1932
Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ ΣΤΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
The Feast of Saint John (c. 1875) Jules-Adolphe-Aimé-Louis Breton
Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ UNESCO
Η Έδρα της UNESCO Con-E-Ect που φιλοξενείται στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (ΔΠΘ) έχει ως βασικό σκοπό τη διαμόρφωση ενός Διεθνούς Κοινού Στρατηγικού Πλαισίου για τη Διατήρηση και τον Οικοτουρισμό των Παρόχθιων και Δελταϊκών Οικοσυστημάτων , όμως παράλληλα η Έδρα είναι υπεύθυνη και για τη δημιουργία μιας πρότυπης «Πολιτιστικής Κιβωτού», δηλαδή μιας βάσης δεδομένων που θα περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικές με την πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, με στόχο τη διατήρηση και την ανάδειξή της. Παράλληλα στο μέλλον θα αναπτύξει και θα δημοσιεύσει σειρά εκπαιδευτικών υλικών, ενώ θα προωθήσει την εφαρμογή καινοτόμων εκπαιδευτικών πρακτικών και μεθοδολογιών σχετικών με τα οικοσυστήματα. Η UNESCO ήδη από το 2003 υιοθέτησε τη Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με στόχο την καταγραφή, προστασία και ενίσχυση εθίμων και πολιτιστικών εκφράσεων που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Σε αυτό το πλαίσιο, κράτη-μέλη όπως η Ελλάδα υποβάλλουν φακέλους για εγγραφή στοιχείων στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.
Η διατήρηση των εθίμων: Από τη λαογραφία στην παγκόσμια πολιτική
Τα τοπικά έθιμα, όπως ο Κλήδονας, οι γιορτές του Δωδεκαημέρου, οι Αράπηδες στη Δράμα ή το καρναβάλι της Ξάνθης, δεν είναι απλώς «παραδόσεις», αλλά ζωντανά κομμάτια ταυτότητας, μνήμης και κοινωνικής συνοχής. Μέσα από τις δράσεις της UNESCO καταγράφονται και τεκμηριώνονται οι πρακτικές (π.χ. τραγούδια, χοροί, μαντείες, φωτιές). Ενισχύονται τοπικές κοινότητες και πολιτιστικοί σύλλογοι με επιμορφωτικά προγράμματα. Καλλιεργείται διαγενεακή μετάδοση γνώσης, π.χ. μέσω των σχολείων ή παραδοσιακών τεχνιτών. Υποστηρίζεται η τουριστική αξιοποίηση με σεβασμό στην αυθεντικότητα. Η Ελλάδα έχει εγγράψει αρκετά έθιμα στη λίστα της UNESCO όπως το ρεμπέτικο (2017) ως μουσική-τρόπος ζωής, τη τεχνογνωσία παραγωγής μαρμαροτεχνίας της Τήνου (2013), τη Μεσογειακή διατροφή σε συνεργασία με άλλες χώρες, καθώς και τα Καραγκούνικα έθιμα και ενδυμασίες της Θεσσαλίας σε εθνικό κατάλογο. Επίσης, έχει ξεκινήσει η καταγραφή εθίμων της Θράκης, όπως του Κλήδονα, του «Μπαμπώ», και των Αράπηδων, για μελλοντική υποβολή στον διεθνή κατάλογο. Η UNESCO επισημαίνει ότι η πολιτιστική κληρονομιά δεν πρέπει να μουμιοποιείται. Η επιβίωση ενός εθίμου εξαρτάται από την προσαρμοστικότητά του στο σήμερα. Γι’ αυτό, πολλές δράσεις δεν περιορίζονται στη διατήρηση, αλλά στο ζωντάνεμα του εθίμου μέσα από εκπαιδευτικά, βιωματικά και καλλιτεχνικά προγράμματα.
Θεόδωρος Ν. Κολυδάς
Διευθυντής Τομέα Υδρομετεωρολογίας και Φυσικών Καταστροφών εργαστηρίου Assist Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης – Mετεωρολόγος Star Channel – Πρώην Διευθυντής Εθνικού Μετεωρολογικού Κέντρου ΕΜΥ – Μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Έδρας UNESCO Con-E-Ect
ΠΗΓΕΣ:
1. girlgonegallic.com/blog/origins-f2. en.wikipedia.org/wiki/Saint_Joh3.philamuseum.org/collection/obj4. Παρατηρητής Θράκης (φωτό από Ίασμο)
